Özet
Zaman üç boyutlu olabilir mi? Yeni bir kuram, evrende temel varlığın zaman olduğunu; uzayın ise zamanın dinamiklerinden türeyen ikincil bir “yansıma” olabileceğini savunuyor. Çalışma, kuramsal fizik literatüründeki “emergent spacetime (ortaya çıkan uzay-zaman)” fikirleriyle akraba; ayrıca kuantum zamansal korelasyonlardan 3B uzayın doğabileceğini gösteren matematiksel sonuçlarla güç kazanıyor. Kuramın ayrıntıları hakemli dergi ve ön baskı çalışmalarıyla tartışmaya açıldı.
Giriş: “Zaman üç boyutlu” ne demek?
Zaman üç boyutlu tezi, tek yönlü akan tek bir “t” yerine, birbirinden bağımsız üç zamansal eksen (t₁, t₂, t₃) varsayıyor. Bu çerçevede uzay, bu çok boyutlu zaman yapısının etkileşimlerinden türeyen bir fenomen olarak yorumlanıyor. Kuramın savı, klasik uzay-zaman eşitliği algısını tersyüz ederek “önce zaman, sonra uzay” yaklaşımı sunuyor.
Kuramın Dayanakları ve Öne Sürdüğü Noktalar
- Temellik iddiası: Fizikte temel olan zamanın dinamikleri; uzay ise bu dinamiklerin sekonder (türetilmiş) sonucu. Phys.org
- 3B zaman matematiği: 2025’te yayımlanan bir çalışma, üç boyutlu zaman için tutarlı bir matematiksel çerçeve önerdi; simetri varsayımlarından yola çıkarak yeni bir biçimlendirme sundu. worldscientific.com
- Kuantum destekli ipuçları: Tek bir kubitin zamansal ölçüm korelasyonlarından Öklidyen 3B uzayın ortaya çıkabileceğini gösteren teorem; “uzayın zamandan türemesi” fikrine bağımsız bir dayanak sunuyor. arXiv
- Kozmolojiyle bağ: “Ortaya çıkan uzay-zaman” literatüründe (örn. faz geçişleri ile zaman ve yerçekiminin ortaya çıkması) yeni çerçeveler, Büyük Patlama’yı tekilliksiz bir evrim olarak yorumlayabiliyor. arXiv
Ne Yenilik Getiriyor?
- Kavram tersyüzü: Alışılagelmiş “3B uzay + 1B zaman” yerine, zaman merkezli bir tablo ve uzayın türemesi fikri. Bu, yerçekimi-kuantum bağdaştırmasında yeni köprüler önerebilir. Phys.org
- Test Edilebilirlik Umudu: Kuram; parçacık spektrumuna, kütle kökenine ve kozmik evrime ilişkin gözlenebilir imzalar vaat ettiğini iddia ediyor (ör. belirli korelasyon yapıları, dalgalanma spektrumları). uaf.edu
- Kuantum bilgi bağlantısı: Zamansal korelasyonların geometrileşmesi (tek kubitte 3B uzay) ve holografik yaklaşımlar, bu tür fikirlerin matematiksel zeminde sınanabileceğini gösteriyor. arXiv
Eleştiriler ve Sınırlar
- Deneysellik: Şu an için doğrudan deneysel kanıt yok; kuram tartışmaya açık ve spekülatif. Gözlenebilir öngörülerin netleştirilmesi gerekiyor. Phys.org
- Nedensellik ve istikrar: Birden çok zamansal yön, nedensellik, enerji kararlılığı ve parçacıkların kuantum alan kuramı ile uyum gibi konularda zor sorular doğuruyor. (Literatürde benzer tartışmalar 2-zamanlı modellerde de bilinir.)
- Standart model ile uyum: Parçacık kütleleri, simetri kırınımları ve kozmik mikrodalga arka planı gibi hassas ölçümlerle uyumluluk ayrıntılı hesap ister.
SSS (Kısa)
“Uzay zamanın türevidir” demek ne anlama geliyor?
Temel değişkenin zaman olduğu; bizim “uzay” diye ölçtüğümüz geometrinin ise zamansal dinamiklerin etkisiyle beliren etkili bir betimleme olduğu anlamına gelir. Phys.org
Bu kuram nerede yayımlandı?
İlgili fikirler hakemli dergi makalesi, üniversite basın duyurusu, popüler bilim haberleri ve arXiv ön baskıları üzerinden tartışılıyor (aşağıdaki kaynaklar). (uaf.edu, worldscientific, phys, arxiv)
Bu yaklaşım holografi veya emergent spacetime ile ilişkili mi?
Evet. Kuantum bilgi/holografi literatürü, geometrinin bilgi kuramsal yapılardan türeyebileceğini uzun süredir araştırıyor; bu çalışma çizgisel olarak akraba. arXiv
Editoryal Değerlendirme
Bu haber, akademik ve kurumsal kaynakların aktardığı yeni kuramsal çerçevenin kamuya yönelik bir özetidir. Kuram ilgi çekici olsa da, kanıtlanmış değildir; öngörülerin ölçümlerle sınanması belirleyici olacaktır.
Kaynaklar
- Phys.org – “New theory proposes time has three dimensions, with space as a secondary effect” (21 Haziran 2025)
https://phys.org/news/2025-06-theory-dimensions-space-secondary-effect.html?utm_source=bilimhaberleri.tr Phys.org - University of Alaska Fairbanks – Haber/Basın Duyurusu (18 Haziran 2025)
https://www.uaf.edu/news/uaf-professors-work-is-a-step-toward-elusive-theory-of-everything.php?utm_source=bilimhaberleri.tr uaf.edu - World Scientific (Journal) – “Three-Dimensional Time: A Mathematical Framework for …” (2025)
https://www.worldscientific.com/doi/10.1142/S2424942425500045?utm_source=bilimhaberleri.tr worldscientific.com - arXiv – “Emergent spacetime from spatial energy potentiality …” (v4, 8 Eylül 2025)
https://arxiv.org/html/2502.18524v4?utm_source=bilimhaberleri.tr arXiv - arXiv (PDF) – “Temporal correlations of a single qubit yield Euclidean 3-space” (18 Şubat 2025)
https://arxiv.org/pdf/2502.13293?utm_source=bilimhaberleri.tr arXiv
